Thursday, January 29, 2009

Professor Modarressi's Letter

يادداشتی به قلم آيت الله دکتر سيد حسين مدرّسی طباطبائی در پاسخ به نقدی از حجت الاسلام مهندس شيخ حسن طارمی بر کتاب مکتب در فرايند تکامل ايشان خواندم که مرا به انديشه واداشت. نسخه انگليسی کتاب را در دهه اخير چند بار خوانده ام، و در اين ساليان توفيق آشنايی و مصاحبت با نويسنده دانشمند اين کتاب مهم را هم به دست آورده ام. ا

حجت اسلام طارمی را هم در طی ساليان سه بار ديده ام، و بار اوّل با معرفی مهرآميز استاد فقيد دکتر عباس زرياب خويی بود، که ايشان را به دانايی و نيکی می ستود. می دانم که مردی دانشمند و پژوهشگری بسيار جدّی است. دانشنامه جهان اسلام، که يکی از مهمترين آثار تحقيقی است که در ايران امروز فراهم می شود، مديون همت شايسته و مديريت علمی آقای طارمی است.

سابقه آشنايی من با کتاب مکتب در فرايند تکامل هم نقلی دارد. ده سال پيش مردی که شهرتی به هم رسانيده است و دفتر دو نبشی باز کرده و مدتهاست هم خود را به روشنفکران می چسباند و هم اگر مقام رسمی بدهند تشنگی خدمت به اسلام و مسلمين در وجودش لابد غليان خواهد نمود، بهانه ای به کف آورده و سفری به نيويورک آمده بود. احوال يکی از آشنايان را از او جويا شدم، و خبر داد که آشنای مشترک ما در آن روزها سرگرم رديه نوشتن بر همين کتاب دکتر مدرّسی است. از آنجا به خواندن کتاب رهنمون شدم که قبلاً خبری از آن نداشتم. آخرين سخنی که بين من و آن شخص ردّ و بدل شد، دو بيت از سنائی بود که بر او خواندم و در دفتر خويش يادداشت نمود. از فشار اين و آن گلايه می کرد، و من به او گفتم: ا
از پی ردّ و قبول عامه خود را خر مساز/زانکه نبود کار عامه جز خری و خر خری
گاو را باور کنند اندر خدايی عاميان/نوح را باور ندارند از پی پيغبری

چند ماه بعد شنيدم آن بی انصاف که حقد و حسدی از دکتر مدرسی به دل بيمار خويش داشته در بازگشت به ايران رفته بود و به دروغ گفته بود که ناشر کتاب ايشان از فلان فرقه و بهمان دسته است. وقتی از او گواهی خواسته بودند، سخن ناراست خويش را به من نسبت داده بود. حاشا و کلا که دروغ گفته بود، و آن دروغ زشت خاطر استاد مدرّسی را -به حق- رنجانده بود. آ

باری، می خواهم به ايرانيان دانش دوست و فرهنگ شناس بگويم که خوب است همه ما قدر استاد مدرّسی را بشايستگی بشناسيم. ايشان استاد صاحب کرسی اسلام شناسی در دانشگاه پرينستون هستند. همه از مفاخر کشور که خارج از ايران زندگی می کنند، تمجيد می کنند. از آن ميان دکتر حسين مدرسی که دانش او و حسن سلوک وی نزد استادان و دانشجويان زبانزد است، شايسته تمجيد و احترام هر چه تمامتر است. آ

Tuesday, January 20, 2009

On Axioms & Proofs



The following note by Lewis Carroll, i.e. Charles
Lutwidge Dodgson, Oxford logician, mathematician and man of culture in Victorian England, first appeared in Mind in 1895 ().

I googled it and found it in Math Academy.



What the Tortoise Said to Achilles
, by Lewis Carroll

Achilles had overtaken the Tortoise, and had seated himself comfortably on its back.

“So you’ve got to the end of our race-course?” said the Tortoise. “Even though it DOES consist of an infinite series of distances? I thought some wiseacre or other had proved that the thing couldn’t be done?”

“It CAN be done,” said Achilles. “It HAS been done! Solvitur ambulando. You see the distances were constantly DIMINISHING; and so –”

“But if they had been constantly INCREASING?” the Tortoise interrupted. “How then?”

“Then I shouldn’t be here,” Achilles modestly replied; “and YOU would have got several times round the world, by this time!”

“You flatter me – FLATTEN, I mean,” said the Tortoise; “for you ARE a heavy weight, and NO mistake! Well now, would you like to hear of a race-course, that most people fancy they can get to the end of in two or three steps, while it REALLY consists of an infinite number of distances, each one longer than the previous one?”

“Very much indeed!” said the Grecian warrior, as he drew from his helmet (few Grecian warriors possessed POCKETS in those days) an enormous note-book and pencil. “Proceed! And speak SLOWLY, please! SHORTHAND isn’t invented yet!”

“That beautiful First Proposition by Euclid!” the Tortoise murmured dreamily. “You admire Euclid?”

“Passionately! So far, at least, as one CAN admire a treatise that won’t be published for some centuries to come!”

“Well, now, let’s take a little bit of the argument in that First Proposition – just TWO steps, and the conclusion drawn from them. Kindly enter them in your note-book. And in order to refer to them conveniently, let’s call them A, B, and Z: –
(A) Things that are equal to the same are equal to each other.
(B) The two sides of this Triangle are things that are equal to the same.
(Z) The two sides of this Triangle are equal to each other.


Readers of Euclid will grant, I suppose, that Z follows logically from A and B, so that any one who accepts A and B as true, MUST accept Z as true?”

“Undoubtedly! The youngest child in a High School – as soon as High Schools are invented, which will not be till some two thousand years later – will grant THAT.”

“And if some reader had NOT yet accepted A and B as true, he might still accept the SEQUENCE as a VALID one, I suppose?”

“No doubt such a reader might exist. He might say, ‘I accept as true the Hypothetical Proposition that, if A and B be true, Z must be true; but I DON’T accept A and B as true.’ Such a reader would do wisely in abandoning Euclid, and taking to football.”

“And might there not ALSO be some reader who would say ‘I accept A and B as true, but I DON’T accept the Hypothetical’?”

“Certainly there might. HE, also, had better take to football.”

“And NEITHER of these readers,” the Tortoise continued, “is AS YET under any logical necessity to accept Z as true?”

“Quite so,” Achilles assented.

“Well, now, I want you to consider ME as a reader of the SECOND kind, and to force me, logically, to accept Z as true.”

“A tortoise playing football would be –” Achilles was beginning.

“– an anomaly, of course,” the Tortoise hastily interrupted. “Don’t wander from the point. Let’s have Z first, and football afterwards!”

“I’m to force you to accept Z, am I?” Achilles said musingly. “And your present position is that you accept A and B, but you DON’T accept the Hypothetical –”
“Let’s call it C,” said the Tortoise.
“– but you DON’T accept
(C) If A and B are true, Z must be true.”

“That is my present position,” said the Tortoise.
“Then I must ask you to accept C.”
“I’ll do so,” said the Tortoise, “as soon as you’ve entered it in that notebook of yours. What else have you got in it?”
“Only a few memoranda,” said Achilles, nervously fluttering the leaves: “a few memoranda of – of the battles in which I have distinguished myself!”
“Plenty of blank leaves, I see!” the Tortoise cheerily remarked. “We shall need them ALL!” (Achilles shuddered.) “Now write as I dictate: –
(A) Things that are equal to the same are equal to each other.
(B) The two sides of this Triangle are things that are equal to the same.
(C) If A and B are true, Z must be true.
(Z) The two sides of this Triangle are equal to each other.

“You should call it D, not Z,” said Achilles. “It comes NEXT to the other three. If you accept A and B and C, you MUST accept Z.”
“And why must I?”
“Because it follows LOGICALLY from them. If A and B and C are true, Z MUST be true. You can’t dispute THAT, I imagine?”
“If A and B and C are true, Z MUST be true,” the Tortoise thoughtfully repeated. “That’s ANOTHER Hypothetical, isn’t it? And, if I failed to see its truth, I might accept A and B and C, and STILL not accept Z, mightn’t I?”
“You might,” the candid hero admitted; “though such obtuseness would certainly be phenomenal. Still, the event is POSSIBLE. So I must ask you to grant ONE more Hypothetical.”
“Very good, I’m quite willing to grant it, as soon as you’ve written it down. We will call it
(D) If A and B and C are true, Z must be true.

Have you entered that in your note-book?”
“I HAVE!” Achilles joyfully exclaimed, as he ran the pencil into its sheath. “And at last we’ve got to the end of this ideal race-course! Now that you accept A and B and C and D, OF COURSE you accept Z.”
“Do I?” said the Tortoise innocently. “Let’s make that quite clear. I accept A and B and C and D. Suppose I STILL refused to accept Z?“
“Then Logic would take you by the throat, and FORCE you to do it!” Achilles triumphantly replied. “Logic would tell you, ‘You can’t help yourself. Now that you’ve accepted A and B and C and D, you MUST accept Z.’ So you’ve no choice, you see.”
“Whatever LOGIC is good enough to tell me is worth WRITING DOWN,” said the Tortoise. “So enter it in your book, please. We will call it
(E) If A and B and C and D are true, Z must be true.
Until I’ve granted THAT, of course I needn’t grant Z. So it’s quite a NECESSARY step, you see?”
“I see,” said Achilles; and there was a touch of sadness in his tone.
Here the narrator, having pressing business at the Bank, was obliged to leave the happy pair, and did not again pass the spot until some months afterwards. When he did so, Achilles was still seated on the back of the much-enduring Tortoise, and was writing in his notebook, which appeared to be nearly full. The Tortoise was saying, “Have you got that last step written down? Unless I've lost count, that makes a thousand and one. There are several millions more to come. And WOULD you mind, as a personal favour, considering what a lot of instruction this colloquy of ours will provide for the Logicians of the Nineteenth Century – WOULD you mind adopting a pun that my cousin the Mock-Turtle will then make, and allowing yourself to be renamed TAUGHT-US?”
“As you please,” replied the weary warrior, in the hollow tones of despair, as he buried his face in his hands. “Provided that YOU, for YOUR part, will adopt a pun the Mock-Turtle never made, and allow yourself to be re-named A KILL-EASE!”

Carroll’s humor in his piece disguises a point that is essential to understanding modern logic. Unlike in the classical, Aristotelian conception, modern mathematics relies ultimately on pure formalism in its use of logic. This avoids the infinite regress in which the Tortoise traps Achilles.

This trap is impossible to avoid if logic is not formalized, because, as Douglas Hofstadter points out in Gödel, Escher, Bach (p. 170), in order to know how to use a rule (such as a rule of inference) you need a rule telling you how to apply the rule. And then a rule telling you how to apply that rule, and so on. By contrast, in formal logic, rules of inference are reduced to rules of symbol manipulation. Since the symbols themselves are uninterpreted (which is what we really mean by “formal”), we have a system as austere and elegant as chess, where it is understood that the game arises from – and entirely consists in – the rules for moving the pieces on the board.
The formalist solution, while effective, has its own philosophical drawbacks. Not the least of these is that, by reducing logic to uninterpreted symbols, all semantic content is removed from the conclusions of formal logic. In other words, what we would ordinarily consider meaning is lost. How to restore meaning to systems of inference while still avoiding difficulties such as Carroll’s Paradox remains a thorny question for philosophers of mathematics.

Saturday, January 10, 2009

A Response to Mr. Ganji's Response

تشريح تو به تو

انديشمند آزاده، آقای گنجی به نامه من پاسخ داده اند. از توجه ايشان سپاسگزارم، در عين
آنکه انتقادم به رويکـــرد تحصـّــلی به امر وحی و راهبرد اثباتگرايانه به مقولات دينی همچنان پا برجاست.

تکرار می کنم که در عرصه گزاره ها، دايره عقلانی بودن، فراتر از اثبات پذير بودن است – خواه اثبات پذيری تجربی، خواه برهان پذيری منطقی. عقلانيت منحصر به اثبات پذيری نيست. گزاره ممکن است اثبات ناپذير باشد، اما مواضعــة ً مبنا قرار گيرد، و در استدلال عقلانی وارد گردد. اين نکته از آموزه های مهم معرفت شناسی است که از قضا به اهتمام پراهميت روشنفکران دينی، خاصـّه با راهنمايِی روشن بينانه و راهگشايی پيشگامانه دکتر عبدالکريم سروش، در ايران معاصر رشد کرده و ريشه گرفته است.
گزاره های مشتمل بر مفاهيم نظری در استدلال عقلانی به کار میرود، در عين آنکه اثبات کردن چنان گزاره هايی، به معنای تحصلی (=پوزيتيو)، محال است. می دانم که آقای گنجی با اين مباحث آشنايند، ولی در شگفتم از پوشيده ماندن اين نکته در بحث جاری و پافشاری مستمر ايشان بر اين دعوی ناروا که "... مسلمین نتوانسته‌اند حتی یک دلیل عقلی بر کلام الله بودن قران اقامه کنند".

باز می گويم که در تاريخ انديشه اسلامی، نحله های گوناگون با همه اختلافات مبنايی که ميانشان بوده است، همگی بر سر اين فرض که "قرآن کلام خداست" مـتــّـفــق بوده اند، هر چند معانی متفاوت از آن گزاره فهميده اند و تأويلات گاه متضاد از آن به دست داده اند.

از سده سوّم هجری بدين سو، تقريباً هر کتاب کلام اسلامی حاوی يک يا چند استدلال عقلی بر کلام الله بودن قرآن است. استدلالها را می بايد سنجيد، و در مبانی يا نتايج آنها مناقشه ورزيد، و اين نقض و ابرام ادلـّـه مقتضای کار پژوهشی کردن است. اما انکار وجودِ استدلال عقلی در آثار مسلمانان مطلقاً خلاف واقع است. اين چه سخن منطقاً ناسخته و تاريخاً نادرستی است که "هیچ دلیلی بر کلام الله بودن قرآن وجود ندارد"؟ در قوّت و ضعف استدلال پيشينيان محاجــّـه کردن غير از نابوده پنداشتن شيوه استدلالی نزد آنهاست.

مسلمانی، همچنان که آقای گنجی آورده اند، دو مبنای اعتقادی دارد، يکی توحيد و ديگری نبوّت. اعتقاد به نبوّت، به معنای گسترده، يعنی اعتقاد به اينکه خدا بعضی از بندگانش را مخاطب ساخته و بدانها نبأ يا خبری ويژه بخشيده است. اين اعتقاد در سه دين ابراهيمی مشترک است. بخش بزرگی از کتابهای پنجگانه موسی را در زبان عبری نوئيم يا نبئيم (נביאים) می خوانند، و آن را در فارسی ســِـفر انبيا ترجمه کرده اند. اعتقاد به نبوت خاصه، که شرط مسلمانی است، يعنی اعتقاد به اينکه پيامبر اسلام در زمره انبيا الهی بوده و مخاطب خداوند قرار گرفته است. بدين ترتيب گزاره "قرآن کلام خداست"، با اعتقاد به نبوّت پيامبر اسلام ملازمت دارد، چون مسلمانان قرآن را حاوی خطاب الهی به پيامبر می شمرند. بدين معنا، اين گزاره جزو اصول موضوعه يا گزاره های کليدی فرهنگ اسلامی بوده است.

آقای گنجی در اين سخن که گزاره «قرآن کلام خداست» در حکم اصل موضوع است فتوری تشخيص داده، و گفته اند که در صورت قبول آن "... با ایدئولوژی‌هایی متعارض و متناقض روبرو هستیم که همه‌ی آنها از نظر حقانیت و عقلانیت در یک سطح قرار می‌گیرند." زيرا هواخواهان هر گروهی امکان می يابند تا پشت اصول موضوعه خودخواسته و خودساخته سنگـر بگيرند، و راه نقد را بر بنيانهای نظام انديشگيشان فرو بندند. آنگاه هشدار داده اند که " براین اساس گرفتار نوعی نسبیت‌گرایی غیرقابل دفاع خواهیم شد."

اين طور نيست.

گزاره هايی که ممکن است اصل موضوعه فرض شوند همگی همسنگ يا هم ارز نيستند، و از حيث حقانيت و عقلانيت در يک سطح قرار نمی گيرند: اين غير از نسبيت گرايی است.

اوّلاً عقلانی بودن با حقانيت داشتن يکی نيست. ای بسا گزاره که عقلانی هست ولی "حقانيت ندارد". يک مثال از عرصه فيزيک می آورم، و يکی از عرصه علوم اجتماعی: مکانيک نيوتنی دستگاهی است کاملاً عقلانی که در مقايسه با نظريه ريسمانها "حقانيت ندارد"؛ نظريه کارآيی محض بازار آزاد نظريه ای کاملاً عقلانی است که "حقانيت" آن نزد بسياری از اقتصاددانان مشکوک و بل مردود است.

ثانياً عقلانی بودن دارای مدارج و مراتب است. گزاره ها يا گفتمانهای عقلانی تنها از آن جهـت که عقلانيند در يک سطحند، ولی در سلسله مراتب عقلانيت همگی همپايه نيستند. لامپ و خورشيد هر دو نور می دهد، اما چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا؟ فرق است در عقلانيت ميان مبانی مکتبهای پژمرده، و گزاره های بنيادين اديان فرهنگساز که قرنها صيقل نـقــد خورده و انديشه ورزان را به تأمل و تأويل واداشته است.

قصدم در نامه پيشين اثبات گزاره "قرآن کلام خداست" نبود، بلکه ابطال اين داوری ناوارد بود که آن گزاره را غيرعقلانی قلمداد می نمود. "قرآن کلام خداست" گزاره ای است کليدی، عقلانی، معنادار، و معنابخش، که نزد انديشه ورزان مسلمان تأويلات گوناگون يافته و به شيوه های متفاوت و گاه متضاد تلقی شده است.

اکنون با اين فرض که روش و محتوای دين پژوهی غير از اثباتگرايی تحصلی است، بحث را از زاويه ديگری پی می گيرم.

فرهنگ شناس فقيد، کليفورد گيرتس که انديشه اش در انسانشناسی راههای تازه ای را به روی اهل تحقيق گشوده است، در يکی از نوشته های ماندگار خويش با اشاره به سخنی از ماکس وبــر آورده بود که انسان موجودی است اجتماعی که در دل کلاف سردرگم معنا-بافيهای خود معلق گشته، و فرهنگ همان تار و پودی است که انسانها در جستجوی معانی بافته اند و خود در ميانه گرفتار آمده اند. از نگاه او، شناخت فرهنگ و نيز شناخت دين، ملازم است با رمزگشايی از نمادهای فرهنگی/دينی، و پرده برگيری از چنبرهای توبرتوی نهادها و انديشه ها. گيرتس راهبرد مطلوب خود را Thick description می خواند، که در فارسی می توان تشريح تو به تو ترجمه نمود. تعبير تشريح تو به تو را از اين بيت زيبای شاعره ايرانی برگرفته ام که گفت:

در دل خويش طاهـــره گشت و نديد جز تو را/صفحه به صفحه لا به لا، پرده به پرده تو به تو

همچنان که گيرتس متذکر شده، و در روش شناسی علوم اجتماعی شيوه ای مرسوم است، تنها کاری که با اصول موضوعه يا گزاره های کليدی می توان کرد تلاش برای اثبات يا ابطلالشان نيست. ترازوی منطق و تيغ تجربه ابزارهايی کارآمد و بـرّان است که هـر محققی بايد قدر بشناسد و به کار گيرد. اما در شناخت و سنجنش دين/فرهنگ بيش از اينها لازم است.

ثمربخشتر از فرو بردن مفاهيم و مقولات فرهنگی/دينی در قوالب قياس صوری، و بر ملا نمودن ضعف منطقی مأثورات، يا شوخی کردن با تعبيرات متون باستانی، آن است که به شالوده های تاريخی/اجتماعی گزاره ها و نظريه های فرهنگی/دينی نظر کنيم، و ببينيم که در هر دوره کدام مجموعه از نيروها و نهادها زمينه پيدايش و ردّ يا قبول نظريه ها و گزاره های اصلی و فرعی را در جوامع فراهم می ساخته است. می بايد به انگيزه ها و پيامدهای نظری و عملی گفتمانها بيشتر توجه کنيم تا به معيارهای مصنوعی که انسانيتِ انسانها را يکسره ناديده می گيــرد.

"سخن" يا کلام در فرهنگ اسلامی يک مقوله کليدی است که بسياری از مقولات و مفاهيم ديگر حول آن شکل می گيرد و معنا می يابد. قرآن کلام الله است؛ عيسی کلمة الله است؛ موسی کليم الله است؛ همه خلقت برآمده از کلام خداست: چون او هر گاه اراده کند چيزی باشد، "می گويد" باش و آن هستی می يابد. آب درياها هم اگر مرکب باشد، برای نوشتن کلمات خدا ناکافی است.

هيچيک از اينها گزاره حسـّی/تجربی، يا قضيه منطقی/رياضی نيست. در عين حال همه اينها گزاره هايی معنی دار و عقلانی است که همراه با ساير گزاره ها در گفتمان يا گفتمانهای دينی/اسلامی جايی دارد، و به ادب، هنر، انديشه، و سبک زيستن مسلمانانه رنگ و معنا بخشيده است. اصلاح دينی/فرهنگی، وقتی معنا دارد که سير پيدايش نمادها و تأويل و دگرگونيشان را در تاريخ دين/فرهنگ دنبال کند و تبيين نمايد.

می توان پرسيد، آيا خدای متکلم حتماً متشخص است؟ کلام/فعل خدا با ذات او چه نسبتی دارد؟ پيوند ميان مضامين مندرج در کلام خدا با مقتضيات جامعه عربستان هزار و چهارصد سال پيش، و نيز با خواسته ها و ناخواستنيهای جوامع مسلمان و نامسلمان ديروز و امروز و فردای جهان چيست؟ اگر در کلام خدا متشابهاتی تشخيص داده شد چه بايد کرد؟ آيا فهم کلام خدا شارح لازم دارد؟ آيا رهبری شئون جامعه بايد به دست کسانی باشد که شارح کلام خدا معرفی می شوند؟ آيا کس ديگری را می رسد که دعوی کند کلام خدا را می شنود؟ از خدايی بودن منشأ قرآن چه نتايجی درباره همزيستی با نامسلمانان می توان گرفت؟ و بسيار پرسشهای ديگر.

انکار عقلانيت گزاره کليدی "قرآن کلام خداست" و متعلقات آن، و در مقابل، تأکيد بر اثبات پذيری تجربی/منطقی گفتمان دينی هر دو ريشه در مفروضات مخدوش پوزيتيويستی دارد. مجادله بر اين اساس، همچنانکه ديوارنويسيهای وبلاگستان گواهی می دهد، بيش از روشنگری عقلانی به شعارهای "زنده باد فلانی" و "سرنگون باد فلان عقيده" دامن می زند.

به اميد تداوم گفتگوهای دوستانه و عقلائی.

حسين کمالی/نيويورک دی ماه 1387